کاربرد هنری آیات قرآنی در نثر عرفانی فارسی

بخش عمده ای از ادبیت نثرهای فارسی عرفانی ناشی از کاربرد هنری آیات قرآنی این گونه آثار است. به کارگیری آیات و عبارات قرآنی به تقلید از زبان عربی در نثر عادی و مرسل ابتدا کارکردی استنادی و استشهادی داشت، اما به تدریج از نیمه دوم قرن پنجم هجری، عرفا با بهره گیری از شیوه ای خلاقانه در جهت ایجاد آفرینش های هنری، روش ها، ابزارها و عناصری را در تلفیق آیات و نثر فارسی به کار گرفته اند که موجب آشنایی زدایی و برجستگی زبان این متون شده و برای مخاطب، تازه، جذاب و شگفتی زا شده است. نویسندگان عارف در پاره ای از آثارشان آیات قرآنی را به شکل ترکیب های اضافی و وصفی ، تتمیم و تکمیل و تاکید با شیوه ای کاملاً هنرمندانه به نثر فارسی عجین کرده اند؛ آنان هم چنین آیات را به گونه ای شگرف و عادت ستیزانه مورد تاویل و تفسیر قرار داده اند که موجب برانگیخته شدن حس اعجاب در خواننده شده؛ التذاذ ادبی وهنری را در او پدیده می آورد. در این پایان نامه به گونه های مختلف ارتباط لفظی و معنوی آیات با نثر فارسی، راههای ایجاد التذاذ ادبی از طریق کاربرد هنری آیات قرآنی در هفت متن عرفانی منتخب اشاره شده است. بر اساس نتایج این تحقیق مشخص شد که در غالب این متون نویسندگان با شیوه هایی تقریباً همسان به کاربرد هنری آیات قران روی آورده اند؛ هرچند وجه غالب در هریک از متون به سمت و سویی خاص گرایش دارد. در سوانح العشاق غزالی پیوندهای شگرف لفظی به صورت ترکیب اضافی جلوه گر شده است. در تمهیدات عین القضات تاویل های شگفت از آیات قرآنی منجر به عادت ستیزی معنایی و بیان افکار خلاف آمد عادت شده است. میبدی در کشف الاسرار ضمن آفرینش پیوندهای لفظی زیبا به تفسیر و تاویلات شگرف می پردازد. مرصادالعباد رازی سرشار از پیوندهای لفظی آیات با نثر فارسی است. زبان پیچیده و پر رمز و راز روزبهان در عبهرالعاشقین و شرح شطحیات موجب پیدایش نمونه های پیوند عالی آیات قرآنی با نثر فارسی به خصوص در قالب ترکیبات هنری شده است. در روح الارواح سمعانی نیز علاوه بر ایجاد پیوندهای هنرمندانه لفظی در پاره ای موارد، آیات قرآنی به شکل خاصی تاویل شده است .